حُقّه‌ی ِ سحر بدان مُهر و نشان است که بود ! ( بخش ِ دوّم )

جست‌و‌جوی ِ علّت‌العلل و سرّ الاسرار ِ واماندگی ِ ايران و ايرانی ؛ با تأمّلی بر « سياحت‌نامه‌ی ِ ابراهيم‌بيک »

( برای ِ بخش ِ نخست کليک کنيد )

2
راه ِ حلّی که مراغه‌ای ارائه می‌کند ، در آن شرايط ، نهايت ِ چاره‌انديشی بوده . ديگرانی هم که در آن روزگار در انديشه‌ی ِ اصلاح ِ امور ِ ايران بوده‌اند ، غالباً فراتر از اين نمی‌انديشيده‌اند ( مگر اندکی از انديشمندان ِ بزرگی که به اصل ِ سرّ الاسرار ِ بيچارگی و زبونی ِ ايران و ايرانی پی برده بوده‌اند ... ) ، و بلکه اصولاً در جنبشی که حاصل ِ آن صدور ِ فرمان ِ مشروطيّت بوده ، کمابيش ، جز همين تدابير در نظر نبوده : عدالت‌خانه و مجلس ِ شورا .
از « آن اندک انديشمندان » منظورم به کسانی است که همراه و همزمان با اين تدابير و چاره‌انديشی‌ها ، ذهن شان به نقطه‌ای ديگر نيز معطوف بوده . اينان ، اگرچه نه به ژرفا و آشکارگی ِ امروز ، به اين حقيقت پی برده بودند ، که ريشه و علّت‌العلل ِ زبونی ِ ايران چيزی نيست جز دين ِ مبين ِ اسلام .
در باره‌ی ِ انديشه‌ها و آراء ِ انديشمندان ِ دوره‌ی ِ مشروطه و پيش از آن ، پژوهش‌هايی انجام گرفته و آثاری ارائه شده ؛ امّا متأسّفانه نگارنده از اين آثار ، اغلب جز نامی نشنيده‌ام ؛ بلکه حتّی از کتب ِ اصلی و اساسی ِ آن دوران نيز ، جز 5 – 4 عنوان [1] ، چيزی به‌دست ندارم ؛ مگر در اين اواخر ، که به برکت ِ اينترنت ، موفّق به خواندن ِ « مکتوبات » ِ آخوندزاده شده‌ام !
با همين مطالعه‌ی ِ اندک ، و تأمّلات ِ چندين‌ساله ، به اين نظر رسيده‌ام که آن بخش و جلوه از حنبش ِ مشروطه‌خواهی ، که طیّ ِ يکی‌دو سال ِ پيش از صدور ِ فرمان ِ مشروطيّت اوج گرفته و به نتيجه‌ی ِ بسيار ارزنده‌ی ِ « مشروطيّت » دست يافته ، نمی‌تواند نشانگر ِ اصل و تمامی ِ آرمان ِ جنبش ِ بيداری بوده باشد . ظاهراً ، از بزرگ‌ترين و دقيق‌ترين منابع ِ دو‌ساله‌ی ِ 1322 تا 1324 هـ . ق . ، يکی همين « تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان » اثر ِ ناظم‌الاسلام ِ کرمانی باشد . می‌توان حدس زد که وی به سبب ِ پيوستگی با علمای ِ آن دوره ( يعنی حوزه‌ی ِ روحانيّت ِ شيعی ) ، و به‌ويژه سيّد محمّد ِ طباطبايی ، بيشتر شاهد و روايت‌گر ِ مسائل و وقايعی بوده که در همين بخش و حيطه جريان داشته [2] ؛ امّا ، به‌طور ِ کلّی نيز ، به نظر می‌رسد که - به‌نوعی – در رهبری ِ جنبش ، تغيير و تحوّلی صورت گرفته و از دست ِ آزادانديشان به دست ِ به‌اصطلاح روحانيّون ِ مترقّی افتاده بوده است . البتّه ، و با توجّه به مخالفت‌های ِ شديد ِ اعلم‌العلمای ِ تهران - شيخ فضل‌الله نوری - با مشروطه ، می‌توان دانست که همين مقدار تغيير و تحوّل نيز ، ابداً با منافع ِ اسلام هم‌سويی نداشته ، و بلکه منافع ِ قوم را به مخاطره نيز افکنده بوده است .

از آن دسته انديشمندان ِ مخالف ِ دين ، بوده‌اند برجستگانی چون آخوندزاده ، که دين‌ستيزی‌شان مبتنی بر شناخت ِ دقيق و عميق ِ دين ِ مبين بوده ؛ امّا بيشترينه‌ی ِ ايشان کافران ِ متّکی به قياس بوده‌اند . در اين دوران ِ خاص ، نوعی نگاه و روی‌کرد به ايران ِ پيش از هجوم و چيرگی ِ اسلام پديد آمده ، و سنجش ِ دو دنيای ِ متفاوت ِ پيش از اسلام و دوره‌ی ِ اسلامی ، باعث ِ بيداری ِ اذهان ِ ايرانی می‌شده است . منظورم به سنجش‌گری ِ گسترده و همراه با بررسی و تحليل است ؛ و گر نه ، اشکال ِ سنجش‌های ِ موردی و متفرّد از همان آغاز ِ تحقّق ِ چيرگی ِ اسلام بر ايران ، وجود داشته ؛ و از اين‌رو ، در کهن‌ترين آثار ِ بازمانده‌ی ِ فارسی و عربی نيز ، می‌توان نمونه‌های ِ آن را يافت .
همزمان ، و - يا درست‌تر بگوييم : - پيش از اين پديده ، پديده‌ی ِ « آشنايی با مغرب‌زمين » نيز ، زمينه‌ساز ِ مقايسه و سنجش بوده ، و به ذهن ِ خواب‌رفته‌ی ِ انسان ِ ايرانی تلنگری جدّی وارد می‌آورده است . امّا به نظر ِ من ، اين سنجش و تأمّل ، به اندازه‌ی ِ سنجش ِ ايران ِ ايرانی با ايران ِ اسلامی رهنمون به ترديد و کفر نبوده است ؛ و چه‌بسا ، ذهن ِ متأمّل بيشتر متوجّه ِ پيشرفت‌های ِ مادّی و صناعی ِ مغرب‌زمين بوده ، و از آنجا که - به‌ گونه‌ای بديهی - اين پيشرفت‌ها نمی‌توانسته است برآمده از آيين ِ متفاوت ( مسيحيّت ) تلقّی شود ، غالباً اين رخوه‌ی ِ ذهنی را در پی داشته ، يا می‌توانسته داشته باشد ، که : « پس اين دين ِ اسلام نيست که مانع ِ پيشرفت ِ ماست . » !

نکته‌ی ِ اصلی ِ مورد ِ نظر ِ نگارنده
راوی ِ « سياحت‌نامه‌ی ِ ابراهيم‌بيک » هرگز انگشت ِ اتّهام بر دين نمی‌نهد . وي يک مسلمان ( شيعی ) ِ کاملاً مؤمن و معتقد است : سفرش را از زيارت ِ امام ِ هشتم ِ شيعيان آغاز می‌کند ؛ زيارت‌نامه می‌خواند ؛ ( در همين ارض ِ اقدس ِ رضوی ، برای ِ « مُتعه‌کردن » شرط می‌کند که مهماندارش سوگند ياد کند که عدّه‌ی ِ زن تمام شده ! و چون مهماندار نمی‌پذيرد ، منصرف می‌شود . ) ؛ نمازش را اوّل ِ وقت می‌خواند ؛ به هر شهری می‌رسد ، اوّل سراغ ِ مسجد را می‌گيرد – يا به‌هر‌حال ، مسجد روی دارد و بر حالت ِ کساد و ويرانی ِ مساجد فرياد ِ ندبه سر می‌دهد ؛ در تهران ، اوّل به زيارت ِ شهزاده عبدالعظيم می‌رود ؛ و خلاصه همه‌جا دم از اسلام ِ راستين می‌زند ، و چه از زبان ِ خود و چه از بيان ِ « وجود ِ محترم » ( ميرزا علی‌خان امين‌الدّوله ) قوانين ِ خوب ِ فرنگان را مأخوذ از اسلام و قرآن می‌شمرد ؛ و به‌جدّ بر اين باور يا دعوی پای می‌فشارد که : اگر قوانين و احکام ِ شرع ِ مبين به‌درستی اجرا گردد همه‌ی ِ مشکلات ِ وطن حل می‌شود !

کاش راوی ( که از اين منظر ، همان شخص ِ زين‌العابدين ِ مراغه‌ای است ) عمری دويست‌ساله می‌داشت و دوران ِ ما را درک می‌کرد ، و با دو چشمان ِ سر ِ خود می‌ديد که اجرای ِ قوانين ِ اسلام ، چه روزگار ِ فلاکت‌بار و چه دنيای ِ زشت و پلشت ، و چه زبونی ِ هولناکی در جهان برای ِ ما بيچارگان ِ اسلام‌پناه رقم زده است .
امّا آنچه در انديشه‌ی ِ راوی ( مراغه‌ای ) بسيار درخورند ِ تأمّل می‌نمايد ، اين است که وی – با وجود ِ باور به اين دعوی ِ سخيف و فاقد ِ هرگونه بنيان ، باز – مدام سنگ ِ محک را در غرب جست‌و‌جو می‌کند ، و ابداً به نمونه‌های ِ اسلامی – خواه سنّی ، خواه شيعی – روی نمی‌آورد . فی‌المثل آنجا که در شاهرود با عبور ِ پُر‌کبکبه‌دبدبه‌ی ِ خان ِ حاکم روبه‌رو می‌شود ، که « سی‌چهل نفر با چوب‌دست‌های ِ بلند ، به رديف ِ نظام از دو طرف » او را مشايعت می‌کنند و فرياد ِ « دور باش » سر می‌دهند ، و همگان بايد به هنگام ِ عبور ِ وی تعظيم کنند ( ص 43 ) ، در نقد و ردّ ِ اين پديده‌ی ِ بی‌معنی و اين سنّت ِ زشت ، به فقرات و نمونه‌هايی از رفتار ِ خلفا و – بنا به شيعه بودن – ائمّه ، استناد نمی‌جويد ؛ بلکه رفتار ِ حاکم ِ لندن را به‌ياد می‌آورد : « گفتم : آباد باشی ايران . حاکم ِ شهری مانند ِ لندن که دارای ِ هفت‌ميليون جمعيّت است ، از هر جا تنها می‌گذرد و احدی اعتنا به شأن ِ او نمی‌کند . ماشاءالله حاکم ِ يک ولايت ِ کوچک ِ ما اينقدر جلال و جمعيّت دارد . سلطنت بايد اين‌طور باشد ! » [ ص 44 ] اين فقره ، و بسيار شواهد ِ ديگر در سر‌تا‌پای ِ سياحت‌نامه ، که حتّی در يک مورد به رفتار و شيوه‌ی ِ اسلاميان استناد نمی‌شود ، به‌درستی نشان می‌دهد که اسلام‌باوری ِ راوی در حدّ ِ شعار و لقلقه‌ی ِ زبان بيش نيست .
گمان ِ نگارنده اين است که مراغه‌ای در اظهار ِ اين سخيفه – که : « با اجرای ِ قوانين ِ اسلام ، مشکلات رفع می‌گردد » ، و : « فرنگان قوانين ِ خوب‌شان را از قرآن و احاديث اخذ نموده‌اند » - ، بيش و پيش از آن که باورمند باشد ، پيرو و تکرارکننده‌ی ِ موردی از موارد ِ « باب ِ طبع ِ زمانه » ( مد ِ روز ) بوده است .
تصوّر می‌کنم که اين از اثرات ِ سيّد جمال‌الدّين ِ اسدآبادی است . اسدآبادی ( که من هنوز در باره‌ی ِ اصل ِ انگيزه‌ی ِ او ترديد دارم و به يک نظر و نتيجه‌ی ِ نهايی نرسيده‌ام ) آخرين تير ِ ترکش ِ اسلام به‌شمار می‌رود . وی ، در فضا و شرايطی که همه چيز برای ِ متّهم‌نمودن ِ اسلام فراهم آمده ، ظهور می‌کند ، و دانسته يا ندانسته ، يکی از بزرگ‌ترين ضربات ِ تاريخی را به پيکر ِ جنبش‌های ِ بيداری ِ ممالک ِ تحت ِ سلطه‌ی ِ اسلام وارد می‌سازد . نگاه‌ها و توجّه‌ها را به انحراف می‌کشد ؛ و موفّق به القای ِ اين ياوه‌ی ِ فريبناک می‌گردد ، که : زبونی ِ ممالک ِ اسلاميّه ، ريشه در پراکندگی ِ امّت ، و عدم ِ اجرای ِ احکام و قوانين ِ محمّديّه دارد ؛ و چنان‌چه اتّحاد ِ اسلامی و اجرای ِ دقيق و درست ِ شرع ِ نبوی امکان‌پذير گردد ، دوره‌ی ِ ضعف و زبونی ِ ملل ِ اسلاميّه به پايان خواهد رسيد .
بر اين اساس است که من هرگونه روی‌کرد به چنين باوری را از زمره‌ی ِ تأثيرات ِ وی می‌شمرم . متأسّفانه ، اثرات ِ شوم ِ دعاوی ِ سيّدجمال قربانی‌های ِ بسيار گرفته است . برای ِ نمونه‌ی ِ آن می‌توان به محمّد اقبال ِ لاهوری در هند – پاکستان ، و علی شريعتی در ايران اشاره نمود .
حکومت ِ الهی ِ امام خمينی ، يک بار و برای ِ هميشه ، به اين ياوه‌سرايی پايان داد !
اکنون ديگر هيچ کس شک ندارد که انواع ِ اسلام ، از کلّی و جزئی ، امتحان ِ خود را پس داده است .

q
به گونه‌ای ديگر نيز ، می‌توان به استناد ِ « سياحت‌نامه‌ی ِ ابراهيم‌بيک » به اصل ِ موضوع بازگشت . جامعه‌ی ِ ايران ِ عصر ِ ابراهيم‌بيک ، با جامعه‌ی ِ امروز ، تفاوت‌های ِ کاملاً اساسی ، و البتّه ، يگانگی‌های ِ کاملاً آشکار نيز دارد .
ابراهيم‌بيک ( مراغه‌ای ) خواهان ِ بهره‌مندی و برخورداری از دانش و فنون ِ مغرب زمين است . به روزگار ِ وی ، مدرسه نداشته‌ايم ، راه‌آهن و آسفالت و جادّه و لوله‌کشی ِ آب و ... و ... نداشته‌ايم ؛ و امروز داريم : مدرسه داريم ، دانشکاه داريم ، راه‌آهن داريم ، پل و جادّه و آسفالت و ماشين داريم ، برق و راديو و تلويزيون و اينترنت داريم ؛ و هيچ چيز از صناعات ِ غربيّه نيست که امروزه در اين کشور ساری و جاری و شناخته نباشد . امّا ، باز هم « همچنان اندر خم ِ يک کوچه‌ايم » !

اين فقط به يک معناست : علّت ِ زبونی ِ ما اين چيزها – و نداشتن ِ آن – نبوده . علّت ِ بيچارگی‌مان ، اتّفاقاً به « داشتن » است . اگر پی برده ، دريافته ، و پذيرفته باشيم که علّت ِ زبونی و پس‌مانی ِ ما در « نداشته‌ها » ی‌مان نبوده ، پس لابد بايد در « داشته‌ها » ی‌مان باشد !
تنها چيزی که آن روز داشته‌ايم و اکنون نيز به‌وفور داريم ، « اسلام ِ ناب ِ محمّدی » است .

%
به هزار زبان می‌گويم و به دوهزار گوش نمی‌شنويد ، که : اين وامانده جايی نمی‌رود . يک‌بار محض ِ امتحان ، اين نکبات را از زندگی ِ خود بزداييد . اگر بعد از بيست‌سال باز همان بوديد که بوده‌ايد ، دوباره قرآن بر لب ِ طاقچه نهيد و آخوند بر سر ِ خود نشانيد و در همين گنداک فرو رويد ...
امّا من يقين دارم که اگر حتّی به مدّت ِ دو روز هم اسلام را ترک کنيد ، ديگر هرگز به آن باز نمی‌گرديد مسلمين !!


------------850702


&
ايران ِ امروز ، 1907 – 1906 . نوشته‌ی ِ اوژن اوبن ( وزير‌مختار ِ فرانسه در ايران ، از 1905 م . ) . ترجمه و حواشی و توضيحات از علی‌اصغر سعيدی . کتاب‌فروشی زوّار . چاپ ِ اوّل ، 1362 .
تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان . به قلم ِ ناظم‌الاسلام ِ کرمانی . به اهتمام ِ علی‌اکبر سعيدی سيرجانی . انتشارات ِ آگاه . چاپ ِ سوّم ، شهريورماه ِ 1361 . ( چاپ ِ اوّل : بنياد ِ فرهنگ ِ ايران ، 1346 . چاپ ِ دوّم : انتشارات ِ آگاه و لوح ، 1357 . )
سياحت‌نامه‌ی ِ ابراهيم‌بيک . زين‌العابدين مراغه‌ای . چاپ ِ جيبی . انتشارات ِ ... ( کتاب دم ِ دست‌ام بوده ؛ همين لحظه که لازم‌اش دارم نيست ! )

?
پابرگ‌ها :
[1] همين « سياحت‌نامه‌ی ِ ابراهيم‌بيک » ، « تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان » ، « تاريخ ِ مشروطه » احمد کسروی ؛ و دو سفرنامه از فرنگان : « سفرنامه‌ی ِ پولاک » ، و « ايران ِ امروز ، 1907 – 1906 » ( اوژن اوبن . وزير مختار ِ فرانسه در ايران ، از 1905 م . ) ، ...
[2] تا آنجا که حافظه‌ام ياری می‌کند – و به فهرست ِ اعلام ِ مندرج در پايان ِ هريک از مجلّدات هم نگاهی کرده‌ام – در هيچ جای ِ اين اثر ِ بزرگ ، نامی از ميرزا فتحعلی آخوندزاده به چشم نمی‌خورد !...