جستوجوی ِ علّتالعلل و سرّ الاسرار ِ واماندگی ِ ايران و ايرانی ؛ با تأمّلی بر « سياحتنامهی ِ ابراهيمبيک »
« سياحتنامهی ِ ابراهيمبيک » حاج زينالعابدين مراغهای ، يکی از ارزندهترين و اثربخشترين آثاری است که در دورهی ِ مشروطه به بيداری ِ ايرانيان ياری ِ بسيار رسانده است . نگارش ِ کتاب در دورهی ِ ناصری انجام پذيرفته ، امّا گويا نشر ِ آن در ميان ِ آزادیخواهان ِ ايران ، در چندسالهی ِ پيش از صدور ِ فرمان ِ مشروطيّت بوده باشد . چنانکه ناظمالاسلام ِ کرمانی ، مؤلّف ِ « تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان » ، از اين کتاب در شرح ِ ماوقع ِ ذیحجّهی ِ 1322 هـ . ق . ياد نموده ، و مینويسد : « کتاب ِ ابراهيمبيک تازه شايع شده بود و هرکس نسخهی ِ آن را نداشت ... » [ بخش ِ اوّل ، ص 249 ] . از شرح ِ مؤلّف ِ « تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان » پيداست که « سياحتنامهی ِ ابراهيمبيک » تأثير ِ عميقی بر اعضای ِ انجمن ِ مخفی ( که در همين ذیحجّهی ِ 1322 تشکيل يافته بوده ) داشته
[1] ؛ و در نخستين جلسات ِ انجمن ، بخشهايی از اين کتاب خوانده میشده است .
برای ِ پی بردن به تأثير ِ عظيم ِ اين کتاب ، همين اندازه کافی است که امروز آن را يکبار بهدقّت بخوانيم ، و تأثير ِ شگفت ِ آن را در خود ببينيم ! وقتی کتابی امروز تا اين اندازه ما را متأثّر میسازد ، پيداست که در خوانندگان ِ آن روزگار چه تأثير ِ ناباوری بر جای مینهاده است .
کتاب ِ ارزنده و بیمانند ِ مراغهای را از جهات ِ گوناگون میتوان و بايد مورد ِ نقد و بررسی قرار داد : 1 – به حيث ِ قالب و نوع ِ ادبی ِ آن ، که « سفرنامه – سياحتنامه » نويسی است 2 – از ديدگاه ِ داستاننويسی 3 – از نظر ِ زبانی 4 – به حيث ِ محتوی و مضمون .
تنها ايرادی که به لحاظ ِ ادبی به نظر ِ من میرسد ، در بخش ِ « آشنايی و ديدار با وجود ِ محترم » است ؛ آنجا که به نقل ِ سخنان ِ وجود ِ محترم در خصوص ِ « آيين ِ مملکتداری » پرداخته است [ در چاپ ِ جيبی ، از ص 92 تا ص 100 ] . اين بحث که به صورت ِ تمثيل و تشبيه ِ « مملکت و ارکان و اجزای ِ آن » به « شخص ِ آدمی و اخلاط ِ اربعه و اعضا و جوارح » بيان شده ، بیاندازه ملالآور است . ( شخصاً در دو يا سه بار خواندن ِ سياحتنامه ، هربار اين چند صفحه را وسط دادهام ؛ در حالی که بايد حدّ ِاقل يکبار میخواندم . شايد هم خوانده باشم ! )
جز همين يک فقره ، الباقی ِ متن در نهايت ِ ايجاز و ظرافت است ، و صرف ِ نظر از پارهای ويژگیهای ِ نثر ِ نويسنده – که ممکن است با معيارگونههای ِ رسمی ِ نگارش ِ فارسی برابر نباشد - ، بايد آن را از آثار ِ درجه اوّل ِ نثر ِ فارسی به شمار آورد .
در اين باره ، يعنی مسائل و مباحث ِ مربوط با ادبيّت ِ اثر ، جای ِ بحث و بررسی بسيار است ، امّا من صلاحيّت ِ پرداختن به آن را ندارم ؛ پس ، از آن درمیگذرم و به تأمّلی مختصر در محتوی و مضمون ِ میپردازم .
ابراهيمبيک چه میبيند ؟
ابراهيمبيک ، تاجرزادهی ِ ايرانی ِ ساکن ِ مصر ، بنا به توصيهی ِ پدر ، که وی را به يک دوره گشتوگذار و سياحت برای ِ کسب ِ تجربه و شناخت ِ لازمهی ِ زندگی و تجارت وصيّت نموده ، در سنين ِ 9 – 28 سالگی راهی ِ سفر ِ ايران میشود . افزون بر عمل به توصيهی ِ پدر ، بزرگترين عاملی که وی را به اين سفر وامیدارد ، اخباری است که اينجا و آنجا از وضع ِ ايران میشنود و بنا به علاقهی ِ شديدی که به زادگاه ِ نياکان و وطن ِ اصلی ِ خويش دارد از پذيرفتن و باور ِ اين خبرها که همه حاکی از فلاکت و پريشانی ِ ايران و ايرانی است سر باز میزند ؛ و همه را دروغ ، و ياوههای ِ خائنانه میشمرد .
پيش از ورود به ايران ، نخست در بندر ِ باطوم ، و سپس در تفليس و بادکوبه ( و عشقآباد ) با حال و روز ِ پريشان و اسفناک ِ ايرانيان ِ دربهدر ِ جلای ِوطنکرده ، که در آن شهرها به فعلگی و ادنی مشاغل ، و بسيارانی نيز به دزدی و گدايی تندادهاند ، و با اين حال و روز از ستم و زورگيری ِ گماشتگان ِ دولت ِ ايران نيز در امان نيستند ، مواجه میگردد ؛ و از لحظهای که به خاک ِ وطن قدم مینهد جز ويرانی و فلاکت هيچ نمیبيند ، تا سرانجام که در پايان ِ سياحت ِ دردناک ِ خود ، از راه ِ ارس خاک ِ ايران را ترک گويد ...
در مشاهدات ِ ابراهيمبيک ، رعيّت در فقر و زبونی و دروغ و خرافات و مرگ و بيماری و جهل و بیقانونی غوطهورند ، و حکومتيان به ستمگاری و چاپيدن ِ اين رعيّت ِ مفلوک ، مشغول .
عمدهی ِ مفاسد و تباهیهايی را که ابراهيمبيک مشاهده نموده و به توصيف ِ آن پرداخته ، در چند عنوان ِ کلّی ِ زير میتوان گزارش نمود :
1 – نبودن ِ راههای ِ مناسب ، و دشواری ِ آمدوشد ميان ِ شهرها . اگرهم فیالمثل از مشهد تا طهران ، راه ِ درستوحسابی ، و کاروانسرا و آبانبار هست ، از آثار ِ دورهی ِ صفوی – و بهويژه شاهعبّاس – است . و اين در حالی است که در همان روزگار ، در غالب ِ ممالک ِ فرنگ ، و حتّی در برخی ممالک ِ عثمانی ، وسيلهی ِ نقليّهی ِ بين ِ شهری ، قطار است . تنها راهآهن ِ کشور در آن روزگار ، فاصلهی ِ کوتاه ِ تهران تا شاهزاده عبدالعظيم بوده : « طول ِ اين راهآهن کمتر از هفت ميل و در تمام ِ ممالک ِ ايران راهآهن عبارت از اين است ، که آن را هم يک کومپانی ِ بلژيک ساخته ، هرچند خيلی بینظم است ، امّا خانهاش آباد ؛ باز از خرسواری هزار مرتبه بهتر است . » [ ص 55 ]
2 – رکود ِ فلاحت و تجارت ؛ و توقّف ِ سحرگونهی ِ آن در محدودهی ِ عادتزدگی و سنّت .
3 – نبودن ِ هيچگونه کمپانی ِ تجاری .
4 – نبود ِ بيمارستان ، و شيوع ِ انواع ِ بيماریها ، و کشتار ِ بيماریهايی مانند ِ آبله .
[2] ( و اين در حالی است که آبلهکوبی از اقداماتی است که در دورهی ِ کوتاه ِ صدارت ِ ميرزاتقیخان ِ اميرکبير ، در آغاز ِ عهد ِ ناصری صورت گرفته ؛ و زمان ِ سياحت ِ ابراهيمبيک ، بايد اواخر ِ دورهی ِ ناصری بوده باشد ؛ يعنی دست ِ کم چهل سال بعد ! )
5 – برائت ِ کلّی و جزئی ِ دارالاسلام از بهداشت و پاکيزگی ؛ که نمود ِ آشکار ِ آن ، وجود ِ حمّامهای ِ خزينه است .
[3]
6 – ويرانگی و بیرونقی ِ مساجد .
7 – نبود ِ مکتب و مدرسه ( به بيان ِ مؤلّف ، و قول ِ مشهور ِ آن روزگار : فابريک ِ آدمسازی ! )
8 – فساد ِ مطلق ِ دستگاه ِ حکومت .
9 – عدم ِ محض و مطلق ِ « حسّ ِ همزيستی » و « حُبّ ِ وطن » . ( : « ابداً نظر ِ عمومی به سوی ِ اصلاح ِ امور ِ وطن معطوف نيست . هر کس از بزرگ و کوچک و غنی و فقير و عالم و جاهل ، منفرداً خر ِ خود را میچرانند . هيچکس را پروای ِ ديگری نيست . احدی ، از منافع ِ مشترکهی ِ وطن و ابنای ِ وطن سخن نمیگويد . گويی نه اين وطن از ايشان است ، و نه با همديگر هموطناند . » [ ص 56 ] )
ابراهيمبيک چه میگويد و چه راه ِ چارهای سراغ کرده است ؟
ابراهيمبيک نامی است مستعارگونه ، و شخصيّتی است برساختهی ِ نويسنده ؛ و به الگوی ِ خود ِ او . اين ترفند ، از زمرهی ِ شيوههای ِ معمول ِ اينگونه چيزنويسیهاست ، که نويسنده میخواهد خود را استتار کند
[4] ؛ و برای ِ اين منظور ، شخصيّتی جعل میکند ، و گپوگفتهای ِ خود را به او نسبت میدهد و از زبان ِ او بيان میکند ؛ و از اين طريق ، بر جاذبهی ِ اثر نيز میافزايد .
با اين که مجموع ِ کتاب ( که به فاصلهی ِ چند سال به سه جلد رسيده ) شبه ِ رمان محسوب میشود ، نمیتوان بهقطعويقين گفت که مراغهای در آغاز چنين قصدی داشته ؛ بلکه به نظر ِ من اينگونه میرسد که سفری به ايران داشته ، و برای ِ گزارش ِ مشاهدات ِ خود ، که با نگاه ِ تند و زبان ِ بیپروای ِ انتقادی همراه بوده ، از اين قالبوارهی ِ ادبی بهره جسته است .
نگاه ِ ما در اين بحث و بررسی ، تنها متوجّه ِ بخش ِ نخست ِ متن است ؛ يعنی جلد ِ اوّل ِ « سياحتنامه » .
[5]
تفاوت ِ اصلی و اساسی ِ « سياحتنامهی ِ ابراهيمبيک » با آثاری از گونهی ِ « سفرنامهی ِ ناصر ِ خسرو » ، در دو چيز است : 1 . پرهيز از گزارش ِ جزئيّات ِ نامربوط 2 . نگاه ِ انتقادی ، و پرداختن به مسائل ِ اساسی ِ جامعه و کشور .
نکتهی ِ بسيار عجيب اين است که در شرح ِ حال ِ مؤلّف – به قلم ِ خود ِ او – ( ص 249 تا 254 ) ، هيچ اشارهای به سفر ِ او به ايران نشده . وی تا حدود ِ 20 يا بيستوچند سالگی در ايران زيسته ، و سپس به قفقاز و گرجستان رفته ، تبعهی ِ روس شده ، و بعد از چند سال ترک ِ تابعيّت ِ روس کرده و در استانبول ماندگاری گزيده است . برای ِ من باورکردنی نيست ( يا بهعبارتی ، بسيار اعجابانگيز است ) که مراغهای بدون ِ انجام ِ چنين سفری ، توانسته باشد توصيفی اينچنين دقيق از وضعوحال ِ ايران و ايرانی ارائه نمايد .
درهرحال ، نگاه ِ انتقادی ِ راوی به گونهای است که از يکسو معايب و کژیها را میبيند ، و از سوی ِ ديگر ، همزمان ، به بيان ِ راه ِ چاره میپردازد . در نظر ِ او ، ايرادها در اين چند بخش خلاصه میشود : جهل ِ عمومی ِ ملّت نسبت به حقوق ِ بشريّه ؛ سلطهی ِ خرافات ، و چيرگی ِ شبه ِ عالمان بر ذهن و عين ِ تودهی ِ مردمان ؛ نبودن ِ مکتب و مدرسه ( = فابريک ِ آدمسازی ) ؛ بیقاعدگی ِ رفتار ِ حاکمان ، و ستم و زوربيشی ِ ايشان به رعيّت ؛ و از همه مهمّتر : عدم ِ حسّ ِ هموندی ( = هموطنی ) ، و فقدان ِ حُبّ ِ وطن .
پس از پايانيافتن ِ متن ِ مجلّد ِ نخست ، يک صفحه و نيم مطلبی آمده ، با عنوان ِ « نويسنده میافزايد » ، که در آن نويسنده برای ِ نجات ِ کشتی ِ ايران ، تدابير ِ هشتگانهای به شرح ِ زير برمیشمارد :
« اوّل : به اتّفاق و اتّحاد ِ ملّت در يک نقطه . دوّم : واجبدانستن ِ اطاعت ِ اوامر و احکام ِ پادشاه . سوّم : دامنافشاندن ِ عموم ِ ملّت به منافع ِ شخصيّه ؛ خصوصاً اوليای ِ دولت . چهارم : ترجيحدادن ِ نيکنامی به لذايذ ِ نفسانيّه . پنجم : جمعشدن ِ برادرانه و برابرانه در مجلس ِ شورا . ششم : تحت ِ قانون درآوردن ِ هر عمل را ، جداگانه . هفتم : اجرا کردن ِ احکام ِ آن قوانين ، بهمساوات و بدون ِ استثنا . هشتم : چنانکه در اين ايّام در السنه ضربالمثل و متداول است ، بازکردن ِ فابريک ِ آدمسازی ؛ يعنی مکاتب و مدارس ِ جديده ، برای ِ تحصيل ِ علوم و فنون ِ متداوله ... » [ ص 213 ]
...
دمباله دارد
------------( 850702 )
?
پابرگها :
[1] بنگريد به « تاريخ ِ بيداری ِ ايرانيان » ، ج 1 ص 249 .
[2] رک : بخش ِ سياحت ِ مرند ( ص 176 و بعد ) .
[3] بنگريد به شرح ِ حمّام رفتن ِ ابراهيمبيک و يوسفعمو در ارض ِ قدس ِ رضوی ؛ مشهد ( ص 35 ) .
[4] « جلد ِ اوّل و دوّم ِ کتاب نشانی از نويسندهی ِ آن بهدست نمیدهد ، امّا در جلد ِ سوّم ، نويسنده خود را به نام ِ حاجی زينالعابدين مراغهای ، بازرگان ِ ساکن ِ اسلامبول ، معرّفی میکند ... » ( باقر مؤمنی . ملحقات ِ کتاب ، ص 249 . )
[5] من از دو مجلّد ِ ديگر ِ کتاب نسخهای ندارم ، و اصلاً آگهی ندارم که اين دو بخش در ايران منتشر شده يا نه . آنچه به نام ِ « سياحتنامهی ِ ابراهيمبيک » شهرت دارد ، همين جلد ِ اوّل ِ کتاب است ...
پسنگاره : به بخشهای ِ پيوست ِ کتاب توجّه نکرده بودم . حين ِ نگارش ، اين بخش ، و بهويژه آنچه را که در معرّفی ِ نويسنده و اثر ِ سه جلدی ِ او ، از نوشتهی ِ باقر مؤمنی آمده ، مطالعه کردم . بنا به اين نوشته ، مجلّدات ِ دوّم و سوّم در ايران چاپ نشده است ...