زن‌قحبه‌بازار

شش‌جهت زن‌قحبه‌بازار است ؛ گويی نيست ؟ هست ! [1]
واندر او زن‌قحبگی کار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
گر به دستار است باد ِ کلّه‌ی ِ زن‌قحبه شيخ
اير ِ خر [2] را نيز دستار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
هر‌کجا يک‌دانه زين زن‌قحبه تخم ، از روی ِ ريع [3]
سگ به‌خرمن ، خر به‌خروار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
سيم خود پذرفت و ، سنگ افکند بر صوفیّ ِ گول
زاهد ِ زن‌قحبه عيّار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
خاک بختی [4] ، کوه پالان ، آسمان نُه‌تُو جوال
وز بشر زن‌قحبگی بار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
سيرت ِ زن‌قحبگی در صورت ِ زن‌قحبگان
نرم‌نرمک موش و انبار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
قربت ِ زن‌قحبه مردم با من ، از روی ِ قياس
ماجرای ِ کيک و شلوار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
گاد ِ اين زن‌قحبه بی‌آزرم مردم ، سخت و سست
داستان ِ ميخ و ديوار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
نفخ ِ مهر ِ شيخ ز امعای ِ ضمير اخراج بِه [5]
باد بر دل ، در شکم بار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
اين دَرَد پيراهن ِ آن ، وآن کشد شلوار ِ اين
مرز ِ گيتی ، شهر ِ سگ‌سار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
چند و تا کی پرسی از من ، در جهان بسيار چيست ؟
در جهان زن‌قحبه بسيار است ؛ گويی نيست ؟ هست !
با چنين خر مردم ار گيتی چمد در کون ِ گاو
غم به کير ِ اسب ِ سردار [6] است ؛ گويی نيست ؟ هست !!

------------------- يغما جندقی

&
مجموعه‌ی ِ آثار يغمای جندقی . جلد ِ اوّل : غزليّات ، مثنوی‌ها ، مراثی ، سرداريّه . مقدّمه و تصحيح از سيد علی آل داوُد . با مقدّمه‌ای از دکتر باستانی پاريزی ، استاد دانشگاه تهران . انتشارات توس . چاپ ِ اوّل ، 1357 . ( صص 8 – 367 )

?
پابرگ‌ها :
[1] يغما جندقی ( 1196 هـ . ق . / خور ِ بيابانک – 1276 هـ . ق . / خور ِ بيابانک . )
عنوان ِ قطعه ، از نگارنده‌ی ِ اين سطور ( م . سهرابی ) است .
هيچ‌يک از اشعار ِ ديوان ِ يغما منفرداً دارای ِ عنوان نيست ، و تنها عناوينی کلّی برای ِ بخش‌ها ديده می‌شود : غزليّات ، مثنويّات ( که شامل ِ چند حکايت است : خلاصة‌الافتضاح ، ... – و بخش‌های ِ داخلی ِ هر مثنوی با عنوان‌هايی گاه کلّی و گاه نسبةً مشخّص ، نام‌گذاری شده است ) ، مراثی و نوحه‌ها ، و هجوِيّات ؛ با دو بخش ِ « سرداريّه » و «بقيّه‌ی ِ هجويّات ... » . قطعه‌ی ِ غزل‌وار ِ حاضر ، از اشعار ِ سرداريّه است .
[2] من بی‌تقصيرم . در اصل ِ کتاب به همين صورت ِ ضايع آمده ؛ که نمی‌توان فهميد دستکار ِ مصحّح است ، يا در نسخه / نسخه‌ها چنين بوده . به‌هر‌حال ، اين « اير » ، وجه ِ به‌اصطلاح زهر‌گرفته‌ی ِ « کير » است !
در مصرع ِ دوّم ِ بيت ِ آخر ( مقطع ) نيز ، « کون » و « کير » به صورت ِ « ...ون » و « ...ير » آمده !
يکی از زمينه‌هايی که خيلی دوست دارم پيرامون ِ آن نيمچه پژوهشکی بکنم ، امّا ابزار – ادوات ِ لازمه را ندارم ، همين زمينه‌ی ِ « سه‌نقطه » و صورت‌های ِ زهر‌گرفته‌ی ِ کافان ِ ثلاثه و متعلّقات ِ آن است . می‌خواهم ببينم که در نسخه‌های ِ خطّی چگونه عمل می‌شده ؛ و اگر سه‌نقطه و مانند ِ آن در کار بوده ، از چه حدود ِ زمانی آغاز شده . دانستن ِ اين نکته ، به برخی تأمّلات ِ خاص پيرامون ِ ادب ِ فارسی و موانع ِ آن ، ياری می‌دهد ...
[3] رَيع ray’ ( - ey ) [ ع . ] 1 – ( مص ل . ) نمو‌کردن ، بالا آمدن . 2 – ( إمص . ) افزونی ، برآمدگی ( خمير ، برنج پخته و مانند آن ) . [[ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]]
[4] بختی boxtī ( اِ . ) ( جانـ . ) نوعی شتر قوی و سرخ‌رنگ که در خراسان و کرمان يافت می‌شود ، شتر قوی‌هيکل دوکوهانه . [[فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]]
[5] نفخ : پر شدن شکم از باد [[ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]] . باد ِ پيچيده در معده يا شکم .
امعا : امعاء am’ā’ ( ع . ، ف : امعا ) ( اِ . ) ج ِ . معی ؛ روده‌ها . [[فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]]
[6] ذوالفقار‌خان سمنانی ، « سردار ِ قدرتمند ِ اوايل ِ عهد ِ قاجار ، و حکمران ِ سمنان و دامغان و شاهرود » [ مقدّمه‌ی ِ مصحّح ، ص 4 ] . يغما مدّتی منشی ِ سردار بوده ، و « ... کتاب ِ سرداريّه‌ی ِ خود را که در آن عبارت ِ " زن‌قحبه " را که زبانزد ِ سردار بوده بسيار به‌کار‌برده است ، به نام ِ ذوالفقار‌خان و در دوران ِ اقامت در سمنان ساخته است ... » [ مقدّمه ، ص 9 ] .

ü
پس‌نگاره :
در پابرگ 3 و 5 ، آوانگارها به هم ريخته . من از عهده‌ی ِ درست‌کردن‌اش برنيامدم . از ناسازواری‌های ِ انگليسی - فارسی است و کاري‌ش نمی‌شود کرد