فدای ِ چشم ِ تو ساقی !

يغما را من شاعرترين شاعر ِ ايران در سده‌ی ِ سيزدهم ِ هجری می‌دانم . در اين دوران ، يعنی دوره‌ی ِ پيش از مشروطيت ِ عهد ِ قاجار ، البتّه شاعران ِ نام‌آور و بزرگی داشته‌ايم ( نسبت به زمانه‌ی ِ خودشان ، و نه مثلاً به مقياس ِ سده‌ی ِ چهارم تا هشتم ) ؛ امّا يغما برتری ِ مسلّم و آشکار دارد .
شايد يکی از علل ِ شاعرتر شدن ِ يغما ، کمتردرس‌خواندگی ِ وی بوده باشد . صد‌البتّه ، روستايی بودن ِ وی نيز عامل ِ بسيار مهمّی بوده . يغما به اندازه‌ی ِ ديگران اسير ِ سنّت‌های شعری و ادبی نبوده ، و بيشتر می‌توانسته به خود رجوع داشته باشد .
قطعاً بسيارانی از شعردوستان و شعرشناسان در اين باره با من هم‌عقيده بوده‌اند و هستند ؛ امّا اگر کسی اين نظر را نپذيرد ، برای ِ اقناع ِ وی ، بايد مفصّلاً بحث کرد . و من فعلاً مجال و توان ِ چنين بحثی را ندارم . همين‌قدر هم که می‌نويسم ، شايد از پوست‌کلفتی باشد . امشب برای ِ سوّمين بار ، فقرم را حتّی با پاهايم لمس کردم : رامين که هنوز هم بی‌کفش است ، برای ِ رفتن به کلاس ِ زبان ، پاره‌های ِ مرا پوشيده بود ؛ و دوستم که آمد دنبالم ( که مرا ببرد که با دو هزار تومان پول ِ لطف ِ يک دوست ِ ديگر ، نيم مثقال ترياک بخرم که 6 – 5 روزی را خمار يا مزاحم نباشم ) ناچار با دم‌پايی راه افتادم . و برعکس ، که در يک فروشگاه ِ بزرگ در بولوار ِ سجّاد کاری داشت و من هم بايد با او می‌رفتم !
فقط برای ِ يک چيز می‌نويسم : می‌نويسم تا سندی باشد از زندگی در سايه‌ی ِ دين ِ مبين ِ الهی . اين پفيوزک ، اين دروج زاده ، يک روز می‌گفت : « ايران برای ِ همه‌ی ِ جهان ، الگوی ِ شادابی است . » - آری ای جرثومه‌ی ِ نکبت ، بل ای مجموعة‌النّکبات ! مملکتی که قلم‌به‌دست‌اش به حال و روز ِ من باشد ، واقعاً الگوی ِ شادابی است . مگر برای ِ جهان ِ مردگان الگو باشد ، آشغال !
همچنين ، می‌نويسم تا سند باشد برای ِ نافهمان ِ مدّعی‌ای که مثلاً بزرگ شاعر ِ بی‌مانندی چون انوری را دريوزه‌گر و بی‌همّت می‌شمرند .
اگر در اظهار ِ فقر ننگی باشد ، اين ننگ متوجّه ِ حکومت ( و نيز البتّه ، جامعه‌ای ) است که در سايه‌ی ِ شوم‌اش ، انوری آدمی ناچار بوده برای ِ حتّی کاه و جو ِ اسپ‌اش نيز قطعه‌ی ِ مديح بگويد !
□
و اينک غزلی نغز از يغما جندقی ؛ با دوسه فقره يادداشت ِ مربوط با آن :

نگاه کن که نريزد دهی چو باده به دستم
فدای ِ چشم ِ تو ساقی ! به‌هوش باش که مستم
کنم مصالحه‌ يکسر ، به صالحان می ِ کوثر
به شرط ِ آن که نگيرند اين پياله ز دستم
ز سنگ ِ حادثه تا ساغرم درست بماند
به وجه ِ خير و تصدّق ، هزار توبه شکستم
چنين که سجده برم بی‌حفاظ پيش ِ جمالت
به عالمی شده روشن ، که آفتاب‌پرستم
کمند ِ زلف ِ بتی ، گردنم ببست و به مويی
چنان کشيد که زنجير ِ صد علاقه گسستم
نه شيخ می‌دهدم توبه و نه پير ِ مغان می
ز بس که توبه نمودم ، ز بس که توبه شکستم
ز گريه آخرم اين شد نتيجه در پی ِ زلفش
که در ميان ِ دو دريای ِ خون ، فتاده به شستم
ز قامتش چو گرفتم قياس ِ روز ِ قيامت
نشست و گفت : قيامت ، به قامتی است که هستم
نداشت خاطرم انديشه‌ای ز روز ِ قيامت
زمانه داد به دست ِ شب ِ فراق ِ تو ، دستم
بخيز از بر ِ من ، کز خدا و خلق ، رقابت
بس است ، کيفر ِ اين يک نفس که با تو نشستم
حرام گشت به يغما ، بهشت ِ روی ِ تو ، روزی
که دل به گندم ِ آدم‌فريب ِ خال ِ تو بستم

( مجموعه آثار يغمای جندقی ، ج 1 صص 5 – 164 )

--------------------
يادداشت :

1. در مجموعه آثار ِ يغما ، بيت ِ بسيار زيبای ِ « نه شيخ می‌دهدم توبه و .... » از قلم افتاده . از کتاب ِ « حافظ شيرين سخن » ( ج 2 ص 729 ) نقل شد .
2. در بيت ِ پنجم - « کمند ِ زلف ِ بتی ... » - در « حافظ شيرين سخن » ، « ببست به مويی » آمده ( يعنی بدون ِ « و » ) . اگرچه در يک نگاه نادرست به نظر نمی‌رسد ، بدون ِ « و » ارتباط ِ دو مصرع بريده می‌شود .
3. در بيت ِ « ز گريه آخرم اين شد ... » در کتاب ِ معين « فتاده نشستم » آمده ؛ و نادرست است .
آنچه باعث ِ اين تصحيف شده ، يکی مناسبت ِ ظاهری ِ « نشستن » بوده ( که علاوه بر تناسب ، مزيّت ِ تضادوارگی هم دارد ! ) ، و ديگر مهجور بودن ِ واژه ی « شست » ، که به معنی ِ « کمند ، رشته‌ی ِ دام ، قلّاب ِ ماهی‌گيري » است . افزون ِ بر اين ، پيوسته نوشته شدن ِ حرف ِ اضافه‌ی ِ « به » ( که تا همين اواخر ، شکل ِ غالب ِ نگارش بود ) نيز در اين تصحيف نقش داشته است .
چند شب ِ پيش ، در کتابخانه‌ی ِ دوستی ، اين شعر ِ را می‌خوانديم ؛ به اين بيت که رسيديم ، دوستم « فتاده نشستم » خواند ؛ و بر کناره‌ی ِ کتاب نيز ، اين به‌اصطلاح « تصحيح » با خودکار قيد شده بود : نشستم . گفتم : همان « فتاده به شستم » درست است . دوستم به تعجّب نگاهی کرد ، که : فتاده بشستم ؟! گفتم : بله ، فتاده به شستم .
امّا از نظر ِ اين دوست ِ عزيز ، همين وجه ِ تصحيح شده بر کناره‌ی کتاب درست بود . نخست در معنی ِ « شست » مشکل داشت ، که توضيح دادم . امّا باز هم نپذيرفت . گفتم : تکرار ِ قافيه هم پيش می‌آيد ، و در شعر ِ يغما من نديده‌ام قافيه‌ی ِ مکرّر . باز برگشت و به حرف ِ اضافه‌ی ِ « به » بند کرد ؛ که بايد « در » می‌بود . باز هم روشن و دقيق توضيح دادم که : اوّلاً کاربرد ِ حروف ِ اضافه را بايد در بستر ِ زمان ديد ، و نبايد با زبان ِ امروز قياس کرد ؛ ثانياً اينجا « شست » به معنی ِ « قلّاب » است ؛ قلّاب ِ ماهی‌گيری ، و امروزه هم نمی‌گوييم « در قلّاب » و می‌گوييم مثلاً : « ماهی ِ بزرگی به قلّاب‌ام افتاد . » . امّا باز هم نپذيرفت ، و حرف ِ عجيبی زد : اصلاً بيت ِ « بخيز از بر ِ من » را حذف می‌کنيم که مشکل ِ تکرار ِ قافيه نداشته باشد !
گفتم : اوّلاً که به من و شما نيست که بيت ِ شاعر را دور بيندازيم ؛ ثانياً بيت ِ بسيار ناب و عجيبی است . من موردی به ذهن ندارم که شاعری چنين مضمونی آورده باشد . می گويد : « برخيز و از من دور شو که اين انبوه ِ رقابت که به خاطر ِ اين يک نفس با تو نشستن از خدا و خلق بر من می‌بارد در تحمّل ِ من نيست . »
و گفتم : اتفاقاً من برعکس فکر می‌کنم . حتّی اگر اين بيت - بخيز از بر ِ من – هم نبود ، و در نسخه‌ای به خطّ ِ خود ِ يغما نيز « فتاده نشستم » آمده بود ، کنارش می‌نوشتم : يغما جان ! بی‌ذوقی کرده‌ای ؛ وانگهی ، زلف ِ مصرع ِ اوّل‌ات لنگ‌در‌هوا مانده . ( دوست ِ من اصلاً زلف را نمی‌ديد ، يا نمی‌خواست ببيند ؛ و تنها تقابل‌گونه‌ی ِ « فتاده » و « نشستن» را می‌ديد ! نکته‌ی ِ جالب اين بود که تصحيح ِ حاشيه‌ی ِ کتاب ، به خطّ ِ دوستم نبود ؛ و نفهميديم اين شَدُرُسنا ، و يک مورد ِ شَدُرُسناتر از اين – که الآن می‌آورم – کار چه کسی بوده . )
4. در بيت ِ « بخيز از بر ِ من » ، بر حاشيه‌ی ِ کتاب ، « رقابت » به « رفاقت » اصلاح شده بود ! البتّه در اين فقره ، اختلاف ِ نظر خيلی زود رفع شد .
نکته‌ی ِ جالب اين که : در « حافظ شيرين سخن » به جای ِ « رقابت » ، « و زمانه » آمده : « بخيز از بر ِ من کز خدا و خلق و زمانه ... » . اين احتمال هست که در نسخه‌ای « رقابت » به صورت ِ « رقابة » نگارش شده بوده ( به فرهنگ ِ معين نگاه کردم ، اصل ِ عربی ِ واژه به همين صورت – با تای ِ گرد – آمده . ) ؛ و تصحيف – تحريف ِ « رقابة » به « زمانه » نامحتمل نيست . و لابد بعد هم طرف ديده که اگر يک واو عطف باشد بهتر هم می‌شود !
5. بيت ِ « نداشت خاطرم انديشه‌ای ... » در نقل – روايت ِ معين نيامده .

---------------------------
منابع :

حافظ شيرين سخن . دکتر محمّد معين . به کوشش دکتر مهدخت معين . انتشارات ِ معين . دوّم ، 1370.
مجموعه‌ی ِ آثار يغمای جندقی ( جلد اوّل . غزليّات ، مثنوی‌ها ، مراثی ، سرداريّه ) . مقدّمه و تصحيح از سيّد علی آل داوُد . با مقدّمه‌ای از : دکتر باستانی پاريزی ، استاد دانشگاه تهران . انتشارات ِ توس . اوّل ، 1357.