شهر ِ سنگستان

هيچ راهي نيست جز باور ِ طلسم شدگي ِ اين سرزمين .
م.اميد بي‌دليل شعر ِ « قصّه‌ي ِ شهر ِ سنگستان » را با آن پايانه‌ي ِ عجيب ، بازتابي ، و پارادوكسيكال نسروده است . جايي خوانده‌ام كه مي‌گويد پايانه‌ي ِ شعر مانده بود ، و مدّت‌ها نمي‌توانستم قصيده‌ي ِ خود را به سرانجام برسانم ، تا اين كه در يك لحظه‌ي ِ الهام گونه ، آنچه را مي‌جستم ، يافتم .
شعر ، داستان ِ شاهزاده‌اي است كه « شبي دزدان ِ دريايي و قوم ِ جادوان و خيل ِ غوغايي » به شهرش حمله آورده‌اند ، و مردمان ِ شهر يك‌ْپارچه سنگ شده‌اند ؛ و او در پي ِ يافتن ِ راه ِ رهايي به هر دري مي‌زند . يك روز در اين جستجو به مرحله يا مكاني مي‌رسد كه قهرمانان ِ پيشين ِ اين افسانه‌ي ِ مشابه ، به راه ِ چاره دست مي‌يافتند : در حالي كه در سايه‌ي ِ درختي خفته است ، گفت‌ و ‌گوي ِ دو كبوتر را كه بر شاخه‌اي نشسته‌اند مي‌شنود . در افسانه‌هاي ِ پيشين ، قهرمان ِ قصّه ، با عمل كردن به آنچه كبوتران ( يا پريان يا ... ) مي‌گفتند به مقصود مي‌رسيد . شاهزاده‌ي ِ ما ، امّا ، به نتيجه نمي‌رسد .
پس از اين كوه تشنه دره‌اي ژرف است ،
در او نزديك غاري تار و تنها ، چشمه‌اي روشن .
... چنين بايد كه شهزاده در آن چشمه بشويد تن .
غبار قرنها دلمردگي از خويش بزدايد ،
اهورا و ايزدان و امشاسپندان را
سزاشان با سرود سالخورد نغز بستايد ،
پس از آن هفت ريگ از ريگهاي چشمه بردارد ،
در آن نزديكها چاهي‌ست ،
كنارش آذري افروزد و او را نمازي گرم بگزارد ،
پس آنگه هفت ريگش را
بنام و ياد هفت امشاسپندان در دهان چاه اندازد .
ازو جوشيد خواهد آب .
و خواهد گشت شيرين چشمه‌اي جوشان .
نشان آنكه ديگر خاستش بخت جوان از خواب .
تواند باز بيند روزگار وصل ،
تواند بود و بايد بود
از اسب افتاده او ، نز اصل .[1]

در صحنه‌ي ِ بعد ، شاهزاده را مي‌بينيم كه با نوميدي ِ تمام آرزوي ِ مرگ مي‌كند :
كجائي اي حريق ؟ اي سيل ؟ اي آوار ؟
اشارتها درست و راست بود ، اما بشارتها ،
ببخشا گر غبارآلود راه و شوخگينم غار !
درخشان چشمه پيش چشم من خوشيد .
فروزان آتشم را باد خاموشيد .
فكندم ريگها را يك به يك در چاه .
همه امشاسپندان را بنام آواز دادم ليك ،
به جاي آب دود از چاه سر بر كرد ، گفتي ديو مي‌گفت : آه .[2]

سرانجام شاهزاده ، خسته و كوفته ، به غاري پناه مي‌بَرَد :
سخن مي‌گفت ، سر در غار كرده ، شهريار شهر سنگستان .
سخن مي‌گفت با تاريكي خلوت .
تو پنداري مغي دلمرده در آتشگهي خاموش
ز بيداد انيران شكوه‌ها مي‌كرد .
ستم‌هاي فرنگ و ترك و تازي را
شكايت با شكسته بازوان ميترا مي‌كرد .
غمان قرنها را زار مي‌ناليد .
حزين آواي او در غار مي‌گشت و صدا مي‌كرد .

- « ... غم دل با تو گويم ، غار !
بگو آيا مرا ديگر اميد رستگاري نيست ؟ »
صدا نالنده پاسخ داد :
« ...آري نيست ؟ »[3]
اوج ِ قصّه ، يا بهتر بگوييم : اسطوره‌ي ِ نوين ِ م.اميد ، در همين پاسخ ِ عجيب شكل گرفته است . اين ، از يك سو ، يك بازي ِ آوايي ِ بديع و هنرمندانه است كه بنا به واقع ، صداي ِ شاهزاده در غار مي‌پيچد و بازتاب / پژواك ِ آن به وي بازمي‌گردد ؛ و در اين بازگشت ، آنچه به گوش ِ شاهزاده مي‌رسد پايانه‌ي ِ پرسش ِ خود ِ اوست . امّا از سوي ِ ديگر ، اين به مثابه‌ي ِ پاسخ ِ او نيز هست . برجسته‌ترين گوشه‌ي ِ اين پاسخ ، ناهمخواني ِ آن است به لحاظ ِ قواعد ِ زباني . پاسخ بايد به صورت ِ « نه ، نيست » مي‌بود ، در حالي كه صدا مي‌گويد : « آري ، نيست » . بخش ِ نخست ِ پاسخ ، انتظار ِ مثبت بودن را در پي دارد ؛ امّا جمله‌ي ِ پاسخ ، با نفي پي گرفته مي‌شود .
?
شخصاً هيچ ترديدي ندارم كه در شعر – و در اينجا اختصاصاً منظورم شعر ِ فارسي است – نقش ِ عمده با ناخودآگاهي است . به عبارت ِ ديگر ، شاعر ِ فارسي زبان ناخودآگاه مي‌سرايد . ( بايد توجّه داشت كه شاعر به هر كسي كه چار بيت سر ِ هم كند گفته نمي‌شود ؛ وگرنه مثلاً من هم اهل ِ بخيه‌ام ! ) شك ندارم كه خود ِ م.اميد نيز به اندازه‌ي ِ خواننده‌ي ِ شعرش ، از اين پايان ِ شگفت‌انگيز ، غرق ِ بهت مي‌شده است .
□
آيا به‌راستي براي ِ ما اسيران ِ طلسم ، راه ِ چاره‌اي وجود ندارد ؟
در تمثيل‌واره‌اي كه اساس ِ اين قصيده‌ي ِ اخوان بر آن استوار شده ، شهزاده به مثابه‌ي ِ شخص ِ شاعر است ؛ يعني بخشي از روان ِ جمعي ِ ما كه از سنگ‌شدگي گريخته است ؛ و كلّيّت ِ جامعه ، در حكم ِ مردماني كه در شهر ِ سنگستان گرفتار آمده‌اند .
در پاسخي كه م.اميد ، شاعر ، بخش ِ بيدار و پوياي ِ روان ِ جمعي ، بدان رسيده است ، وجهي آشكار از پارادوكس وجود دارد : تناقض ِ ميان ِ « آري » و « نيست » . اگر م.اميد به پاسخي راهگشا نرسيد و در نوميدي ِ تلخ ِ خود غوطه خورد و بنا به نقل ِ دوستي از پژوهندگان ِ زمانه كه اخوان را گويا يكي دو سالي پيش از رفتنش در خيابان مي‌بيند و اخوان به وي مي‌گويد : « فلاني ! از دوني ِ دق ، دق كردم . » ، دليل نمي‌شود كه از چاره جويي دست برداريم . چيزي در اخوان و زمانه‌ي ِ او بود كه نمي‌گذاشت از سدّ ِ سنگي ِ طلسم ِ شوم ِ قرون و اعصار بگذرد .
اخوان كلاً به دنياي ِ غرب بدبين بود . در شرق چيزي مي‌ديد يا تصوّر مي‌كرد مي‌بيند كه او را از ديدن ِ چهره‌ي ِ راستين ِ روزگار بازمي‌داشت . شرق را انباشته از انديشه و شكوه مي‌ديد ؛ و مانند ِ همه‌ي ِ ما ، حاضر نبود بپذيرد كه اگر هم چيزي در شرق بوده ، اكنون ديگر نيست .
آيا اگر يونانيان ِ امروز در پي ِ فخرفروشي به دنيا برآيند ، خود ِ ما ايرانيان ( منظورم ايران ِ بزرگ است ) به ايشان نمي‌خنديم ؟!
ما نيز امروز نبايد خود را در زير ِ آوار ِ يادمان‌هاي ِ دور و كهن ِ خويش مدفون سازيم . ضرب المثل ِ ساده‌اي داريم كه مي‌گويد : بودم بودم مناط نيست ، هستم هستم مناط است !
□
در همان قصّه‌ي ِ شهر ِ سنگستان ( كه گويا در پيرنگ ِ نخستينه‌ي ِ خود ، مأخوذ از « قلعه‌ي ِ سنگباران » در داستان ِ امير ارسلان ِ رومي باشد ؛ اگرچه ممكن است در افسانه‌هاي ِ پيشين نيز موارد ِ مشابهي بتوان يافت ) نكته‌ي ِ اصلي ِ مشكل ِ ما بيان شده : شهري داريم كه در اثر ِ طلسم ، يكْ‌پارچه به سنگ بدل شده . تنها راه ِ چاره و رهايي اين است كه قهرمان ِ قصّه از بيرون بيايد و با رهنمودهايي كه به وي شده ، طلسم را باطل سازد . از مردمان ِ سنگ شده‌ي ِ داخل ِ شهر هيچ كاري ساخته نيست .
□
به ياد بياوريم كه در باور ِ عامه گفته مي‌شود كه : جادو و طلسم به كافر و عرق‌خور اثر ندارد . راه اين است كه يا خود به‌تمامي كافر و عرق‌خور شويم ( كه بعيد مي‌دانم بتوانيم . وانگهي ، ما فعلاً و قبلاً طلسم شده‌ايم ، يعني جادو بر ما كارگر واقع شده ! ) و يا اين كه ، كار ِ خود را ، سراپا ، به دست ِ كافري عرق‌خور بسپاريم كه طلسم بر وي كارگر نيست ... !


30 آبان ِ 84


[1] مهدي اخوان ثالث ، از اين اوستا ، انتشارات مرواريد ، چاپ پنجم ، 1360، ص 23-22.
[2] همان ؛ ص 24.
[3] همان ؛ ص 25.