شمس ، کيميا ، علاء‌الدّين

نخست بايد يادآوري كنم كه در اين نوشته به داوري ِ اخلاقي نخواهم پرداخت ؛ امّا قول نمي‌دهم كه بتوانم كاملاً از آن بركنار بمانم . يادآوري ِ ضروري ِ ديگر اين است كه متأسّفانه در ادب و فرهنگ ِ ما ، چيزي به نام ِ « نقد » و « ديد ِ انتقادي » وجود نداشته و ندارد . پارگكي اشارات ممكن است يافت شود كه بتوان علي‌الظّاهر و به تسامح ، آن را از گونه‌ي ِ« نقد » برشمرد ؛ امّا بديهي است كه امثال ِ اين موارد ِ نادر نمي‌تواند خلاءِ عظيم ِ نقد و انتقاد را بپوشاند . در توجيه و توضيح ِ اين عدم ِ نقد ، مي‌بايست بر دو عامل ِ استبداد و روحيّه‌ي ِ مذهبي تأكيد نمود . و به نظر مي‌رسد كه در عرصه‌ي ِ عرفان ، اين هر دو عامل ، بالاتّفاق ، مانع از نگرش ِ انتقادي باشد . دست ِكم در اين ترديدي نيست كه برخي از بزرگان ِ عارفان ِ ما ، به مراتبي از تقدّس دست يافته‌اند ، و از اين رو نمي‌توان در باره‌ي ِ ايشان چيزي نوشت ، مگر اين كه مآلاً دربردارنده‌ي ِ تعريف و تمجيد و تبجيل باشد . حدّ ِ اكثر مي‌توان به تصحيح ِ متني ، شرح ، و حاشيه‌نويسي ِ آثار ِ ايشان پرداخت .
بي هيچ گُماني ، شمس ِ تبريزي و جلال الدّين محمّد ِ بلخي – كه بيشتر وي را با عناويني چون مولوي ، مولانا ، مولاناي ِ روم ، ملاي ِ روم ، و ... مي‌شناسيم – از بزرگان ِ عارفان بوده‌اند . شمس ِ تبريزي اهل ِ نگارش نبوده و از وي اثري جز « مقالات » وي بر جاي نمانده‌ ؛ و آن عبارت است از صورت ِ ثبت و ضبط شده‌ي ِ پاره‌اي از گفته‌ها و گفتارهاي ِ وي ؛ امّا از مولانا آثار ِ چندي به دست است كه به ترتيب ِ اهميّت به قرار ِ زير است : ديوان ِ كبير ، يا غزليّات ِ شمس ، كه مجموعه‌اي وسيع از اشعار ِ تغزّلي ِ اوست ؛ مثنوي ِ معنوي ، كه عبارت ِ از شش دفتر ادبيّات ِ تمثيلي و تعليمي است ، به قالب ِ مثنوي و در بحر ِ رمل ِ مسدّس مقصور / محذوف ؛ فيهِ‌‌مافيه ، كه دربردارنده‌ي ِ پاره‌اي خطابه‌هاي ِ اوست ؛ مجالس ِ سبعه ، كه گزاره‌نويسي ِ هفت مجلس از مجالس ِ اوست ؛ و سرانجام ، مكتوبات ِ او . آنچه از اين ميان بيشترين اهميّت را دارد ، ديوان ِ كبير و مثنوي است ، كه از امّهات ِ متون ِ منظوم ِ فارسي به‌شمار مي‌رود .
و امّا در عرصه‌ي ِ عرفان ، يك نوع كتاب ِ خاص داريم كه « مقامات » خوانده مي‌شود ؛ و آن كتابي است كه در باره‌ي ِ زندگي و احوال و آثار ِ يك عارف و صوفي نوشته مي‌شود تا جايگاه ِ او را در عرفان نشان ‌دهد . در مقامات ، آگاهي‌هايي در باره‌ي ِ عارف ِ مورد ِ نظر ( و گاه خاندان و جانشينان ِ وي نيز ) مي‌آيد ، سخنان ِ وي نقل مي‌گردد ، و همچنين داستان‌ها و حكاياتي كه در باره‌ي ِ وي هست ، مجال ِ طرح مي‌يابد .
در باب ِ مولانا و خاندان و جانشينان ِ وي ، دو مقامات نامه به دست است : رساله‌ي ِ فريدون ِ سپهسالار ، و مناقب‌العارفين ِ احمد ِ افلاكي . همچنين بايد به مثنوي ِ ولد ، يا ولد نامه ، اثر ِ بهاء‌الدّين سلطان ولد ، فرزند ِ مهين ِ مولانا ، اشاره نمود كه در آن شرح ِ حال ِ مولانا ، خانواده ، و برخي جانشينان ِ وي به نظم كشيده‌ شده ‌است . افزون ِ بر اين آثار ، در شناخت ِ مولانا و شمس ، كتب ِ طبقات ( از گونه‌ي ِ نفحات‌الاُنس ِ عبدالرّحمان ِ جامي ) و تذكره‌ها ( مانند ِ تذكرة‌الشّعراي ِ دولتشاه ِ سمرقندي ) نيز خالي از اهميّتي نيست ؛ اگر چه منبع ِ عمده‌ي ِ كليّه‌ي ِ كساني كه در باب ِ اين دو عارف ِ بزرگ چيزي نوشته‌اند ، همين سه اثر ، و بيشتر رساله‌ي ِ سپهسالار و مناقب ِ افلاكي بوده است .
موضوعي كه در اين يادداشت بدان مي‌پردازم ، قدري بيرون از قاعده‌ي ِ مألوف ِ پژوهندگان است . همان‌گونه كه پيش‌تر اشاره نمودم ، به واسطه‌ي ِ تقدّس ِ مولانا و شمس ، بيشترينه‌ي ِ پژوهش‌هايي كه در باب ِ ايشان صورت گرفته ، اوّلاً از ديد ِ باورمندي و ارادت بوده ، ثانياً از حدّ ِ شرح و حاشيه نويسي فراتر نرفته است . حتّي زنده‌ياد دكتر زرّين‌كوب كه در باره‌ي ِ مولانا چند تأليف ِ بسيار ارزشمند و بديع دارد نيز به طور ِ كلّي ، به هيچ‌گونه نگاه و ذهنيّتي كه متضمّن ِ نظر ِ انتقادي به آثار يا چند و چون ِ زندگاني ِ اين عارف ِ بزرگ و پيوندان ِ وي باشد ميدان نداده است . منظورم به طرز ِ نگاه و نگرشي است كه فارغ از هرگونه پيشْ‌باوري و اعتقاد به تقدّس يا قداست گونگي ، بر آثار و احوال ِ شخصي و انديشگي ِ ايشان ، درنگي از سر ِ راستي ِ محض داشته بوده باشد .
موضوع ِ يادداشت ِ حاضر ، به ماجراي ِ ازدواج ِ شمس با دختري از پروردگان ِ حرم ِ مولانا ، و علايق ِ احياناً عاشقانه‌ي ِ علاء‌الدّين محمّد ، فرزند ِ كهتر ِ مولانا ، به اين دختر ، اختصاص يافته است .
به طور ِ خلاصه ، ماجرا از اين قرار است كه : ديدار ِ مولانا با شمس در قونيه مولانا را دگرگون مي‌سازد ، و از آن پس شب و روزش را با شمس به سر مي‌بَرَد ؛ زمزمه‌هاي ِ مخالفت ِ مريدان و دوستداران ِ مولانا اوج مي‌گيرد ؛ شمس بي‌خبر قونيه را ترك مي‌گويد ؛ مولانا در فراق ِ وي از همگان كناره مي‌جويد ؛ مدّتي بعد ، نامه‌اي از شمس مي‌رسد و مولانا فرزند ِ مهين ِ خود سلطان ولد را – كه از مريدان ِ پر و پا قرص ِ شمس است – براي ِ بازگرداندن ِ وي به دمشق مي‌فرستد ؛ شمس به قونيه باز مي‌گردد ، و پس از مدّتي ، به دختركي از بستگان ِ سببي ِ مولانا ( گويا دختر ِ همسر ِ دوّمش كرا خاتون ، از شوهر ِ قبلي‌اش[1] ) اظهار ِ علاقه مي‌كند ، و مولانا دختر را به عقد او در مي‌آورد .
عشق ِ پرشور و پيرانه‌سر ِ شمس به كيميا ، از آغاز تا انجام ، به يك سال هم نمي‌كشد . دكتر زرين‌كوب مي‌نويسد : « مرگي ناگهاني ، بعد از يك بيماري سه روزه و در دنبال مشاجره‌يي طوفاني كه بين زن و شوهر روي داد به خانه‌ي وي راه يافت و كيميا را از وي گرفت ... اين كه مرگ محبوبه‌اش ( شعبان 644 ) به دنبال يك كشمكش قهرآميز كه از تأخير زن در بازگشت از باغ روي داده بود اتفاق افتاد وي را به شدت از خشونت و قهري كه در حق او روا داشته بود نادم و ناخرسند كرد . » ( پله پله ، ص 139 )
شرح ِ حال نويسان ، مولانا را از موضوع ِ علاقه‌ي ِ فرزندش علاء‌الدّين محمّد به كيميا كلاً بي‌خبر نشان داده‌اند ، و مي‌تواند چنين بوده باشد ؛ امّا در مورد ِ شمس بايد گفت كه وي از اين ارتباط ِ عاطفي ، اگر نه كاملاً و به‌صراحت ، دست ِ‌كم به حدس و گُمان ، باخبر بوده ‌است ؛ و اصولاً بيش‌تر ِ سخت‌گيري‌ها و كجْ‌خلقي‌هاي ِ وي با دخترك ، با همين موضوع مربوط بوده ‌است .
بعد از ازدواج ِ شمس با كيميا ، مولانا يك يا چند اتاق از بخش ِ بيرونيْ گونه‌ي ِ سراي ِ خود را به ايشان اختصاص داده بوده ، و از اين‌ رو ، كسان ِ مولانا براي ِ رفت و آمد ، از جلو ِ اين اقامت‌ْگاه عبور مي‌كرده‌اند . علاء‌الدّين محمّد نيز مستثني نبوده ، و شمس دست ِ‌كم يك بار به‌طور ِ جدّي متعرّض ِ وي شده و از وي خواسته كه كم‌تر آمد و شد كند .
در رواياتي كه به‌ نظر ِ استاد زرّين‌كوب ، ساخته و پرداخته‌ي ِ ذهنيّت ِ افسانه‌پرداز ِ پيرامونيان - و آن‌هم سال‌ها پس از اصل ِ ماجرا - مي‌نمايد ، گفته شده كه علاء‌الدّين در ماجراي ِ غيبت ِ دائم و يا قتل ِ شمس نقش داشته است . در روايت ِ افلاكي ، آشكارا پاي ِ علاء‌الدّين به ميان كشيده شده ( رك : مناقب ، صص 6 – 685 )[2] امّا در گزارش ِ فريدون ِ سپهسالار ، تنها از تعرّضات ِ شمس به علاء‌الدّين سخن رفته ، و بلافاصله پس از آن گزارش ِ غيبت ِ شمس آمده ؛ بلكه اصلا ً به واقعه‌ي ِ كشته شدن ِ او ، و حتّي مرگ ِ كيميا ، هيچ اشاره‌اي وجود ندارد ( رك : رساله‌ي ِ سپهسالار ، صص 4 – 133 ) .
افلاكي در واقعه‌ي ِ شمس ، تحت ِ عنوان ِ « اصحّ ِ روايات » از زبان ِ سلطان ولد ، آورده است : « مگر شبي در بندگي ِ مولانا نشسته بود در خلوت ؛ شخصي از بيرون آهسته اشارت كرد تا بيرون آيد ، في‌الحال برخاست و به حضرت ِ مولانا گفت : به كشتنم مي‌خواهند . بعد از توقّف ِ بسيار پدرم فرمود : اَلا لَهُ الخلقُ وَالامْرُ ( 7 / 53 ) مصلحت است . و گويند هفت كس ِ ناكس ِ حسود ِ عنود دست يك دگر كرده بودند و ملحدوار در كمين ايستاده ، چون فرصت يافتند كاردي راندند و همچنان حضرت ِ مولانا شمس‌الدّين چنان نعره‌اي بزد كه آن جماعت بيهوش گشتند و چون به خود آمدند غير از چند قطره خون هيچ نديدند و از آن روز تا غايت نشاني و اثري از آن سلطان ِ معني صورت نبست . » ( ص 4 – 683 )
جامي كه همين روايت ِ افلاكي را با مختصر تفاوتي در عبارت نقل نموده ، بعد از « آن جماعت بيهوش بيفتادند » افزوده است : « و يكي از آنها علاء‌الدّين محمّد بود فرزند مولانا ، كه به داغ ِ « اِنَّهُ لَيْسَ مِنْ اَهْلِكَ » ( 46 / هود ) اتّسام داشت . و چون آن جماعت به هوش بازآمدند غير از چند قطره خون هيچ نديدند . » ( نفحات‌الانس ، ص 469 ) – امّا افلاكي ، به فاصله و به گونه‌اي غير ِ مستقيم ، به دست داشتن ِ علاء‌الدّين اشاره نموده است : « و آن ناكسان ِ ممتحن كه اسير ِ سرّ ِ قَدَر بودند و اينچنين فتنه انگيزي ظاهر نمودند ، در اندك زماني بعضي كشته شدند ، و بعضي به افلاج مبتلا گشتند و يك دو تن از بام افتادند و هلاك شدند و بعضي را مَسْح ِ معني شد ؛ ... و گويند : علاء‌الدّين را كه به داغ ِ اِنَّهُ لَيْسَ مِنْ اَهْلِكَ اِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ ( 11 / 46 ) موسوم بود ، تب محرقه و علتي عجب پيدا گشته در آن ايام وفات يافت و حضرت مولانا از غايت انفعال به جانب باغها روانه گشته به جنازه‌ي ِ او حاضر نشد ... » ( مناقب ، 6 – 685 ) [ جاي ِ ديگر – ص 804 – مي نويسد : « در زمان ِ فترت ِ مولانا شمس‌الدّين تبريزي عظّم الله ذكره زخم خورده وفات يافت . » ]
دكتر زرّين‌كوب ، خواسته است به استناد ِ برخي عدم ِ واقع نمايي‌ها و پاره‌اي تناقضات ِ منطقي كه در اين روايات هست ، كلّيّت ِ آن را واهي بنماياند ( پله پله ، ص 144 و بعد ) . حتّي عدم ِ حضور ِ مولانا به جنازه‌ي ِ علاء‌الدّين را حاكي از « تأثّر ِ عميق ِ او » برشمرده است ! ( همان ، 147 ) همچنين مي‌نويسد : « بعلاوه مولانا در نامه‌اي كه بعدها در باب بازماندگان او به قاضي شهر نوشت تمام احساسات پدرانه‌ي ِ خود را در حق او نشان داد . » ( همان ) . در حالي كه خود ِ همين نامه [ كه متأسّفانه نشاني ِ منبع ِ آن ذكر نشده ، و ممكن است در « مكتوبات » باشد كه نگارنده از آن نسخه‌اي ندارم . ] نشان مي‌دهد كه مولانا بين ِ اين علاء‌الدّين و فرزند ِ ديگرش فرق مي‌نهاده است . از نظر ِ نگارنده ، چنين نامه‌اي حداكثر حاكي از نوعي التفات ِ بيگانه‌وار است نه مهر ِ پدر – فرزندي .
همچنين زرّين‌كوب مي نويسد : « حتّي سلطان ولد هم ، با وجود ناخرسنديهايي كه از عهد خردسالي با علاء‌الدّين داشت در سوك او رباعي دردناكي ساخت و تأثر و اندوه فوق‌العاده‌ي ِ خود را در آن به بيان آورد . » ( همان ) . اولاً : منظور از « ناخرسندي‌هايي از عهد ِ خردسالي » بر بنده روشن نيست ، و اگر مستند به گزارش‌هايي از گونه‌ي ِ اثر ِ افلاكي باشد ، بسيار جاي ِ بحث دارد . ثانياً : گويا زرّين‌كوب كمترين محمل ِ محتملي از تظاهر را براي ِ سلطان ولد قائل نبوده . شايد وي را نيز مانند ِ پدرش مولانا « الانسان‌الكامل » مي‌ديده ! حتّي برادري كه برادرش را كشته باشد نيز به شرط ِ داشتن ِ طبع ِ شعر ، قادر است در مرثيه‌ي ِ وي رباعي و شايد هم قصيده‌ي ِ سوزناك بسرايد !!
□
و امّا آنچه در آن جاي ِ هيچ ترديدي نيست ، موضوعي است كه مي‌توان آن را به شرح ِ ذيل خلاصه نمود :
1. شخصي داريم به نام ِ جلال‌الدّين محمّد ِ بلخي ، مشهور به مولانا ، مولوي ، مولاناي ِ روم ، ملّاي ِ روم ، مولاناي ِ بلخ ، خداوندگار ، و از اين قبيل . ايشان عارفي است بزرگ و شاعري است بس سترگ . عظمت ِ مقام ِ وي در عرفان و شاعري بر هيچ پژوهنده‌اي پوشيده نيست .
2. اين بزرگوار خانواده‌اي دارد كه در اين موضوع سه تن از افراد ِ آن حائز ِ اهمّيّت‌اند : پسر ِ بزرگين ِ وي ، بهاء‌الدّين سلطان ولد ؛ پسر ِ ديگر ِ وي ، علاء‌الدّين ؛ و دختر خوانده‌ي ِ وي كيميا خاتون .
3. گوشه‌ها و اشاراتي در سخن ِ مناقب‌نويسان مي‌توان يافت كه حاكي از نوعي محبّت ِ خاصّ ِ وي نسبت به فرزند ِ ارشد ، و گونه‌اي بي‌مهري ِ ملايم و گاه آشكار نسبت به پسر ِ دوّمين است .[3]
4. سخن و گزارشي از وي كه نمايان‌گر ِ احساس ِ وي نسبت به دختر خوانده‌اش كيميا باشد ، به دست نيست .
5. بنا به پاره‌اي گزارش‌ها ، پسر ِ دوّمين ِ وي ، علاقه‌اي نسبت به دخترك – كيميا خاتون – داشته است ؛ كه بسيار طبيعي مي‌نمايد .[4]
6. پسر ِ دوّمين ِ وي ، كه راهي مبني بر سلايق ِ نخستين ِ پدر ، يعني فقه و دانش ِ ديني ، را دنبال مي‌كرده ، پس از تغيير ِ رويّه‌ و مشرب ِ پدر ، با وي موافقت ننموده و بر طريقه‌ي ِ خويش باقي مانده ؛ در حالي كه پسر ِ بزرگين كاملاً پيرو ِ پدر بوده است .[5]
7. پدر در مرحله‌اي از زندگاني ِ خويش ، با درويشي شوريده حال ، از به‌اصطلاح « اولياء الله » ، آشنا مي‌شود و شيفته‌ي ِ وي مي‌گردد : شمس ِ تبريزي . ( تغيير رويّه و مشرب ِ وي با همين ديدار و آشنايي مربوط است . )
8. پسر ِ بزرگ - كه گفتيم پيروي ِ پدر مي‌كرده - نيز به‌شدّت نسبت به اين درويش اشتياق نشان مي‌دهد ، در حالي كه برادر ِ وي به هيچ نحو جذب و جلب ِ وي نمي‌گردد .
9. قراين و نشانه‌هايي هست كه نشان مي‌دهد پدر شوق و شيفتگي نسبت به پير و مراد ِ خويش را ، ملاك ِ ديدگاه ِ خود نسبت به فرزندانش ساخته است .[6]
10. درويش ِ شوريده‌حال ، پس از مدّتي اقامت در شهر ِ عارف و شاعر ِ بزرگ : قونيه ، به دليل ِ آگهي از ناخرسندي ِ برخي از هواخواهان ِ وي ، و احتمال ِ خطر ِ جاني ، يا به هر دليل ِ ديگر ، بي‌خبر شهر را ترك مي‌گويد .
11. عارف و شاعر ِ بزرگ از همگنان كناره مي‌جويد و به هيچ آفريده اختلاط نمي‌كند .
12. نامه‌اي از درويش شمس‌الدّين ِ تبريزي مي‌رسد . وي در دمشق است .
13. مولانا پس از وصول ِ نامه ، بهاء ِ ولد را با هدايايي به سوي ِ وي مي‌فرستد . پسر مأموريّت ِ خود را با موفقيّت انجام داده و پير را بازمي‌گرداند . ضمناً در رفتار با پير ، سنگ ِ تمام مي‌گذارد و تمام ِ مسير ِ دمشق تا قونيه را در ركاب ِ شمس ، پياده طي مي‌كند ؛ كه : « شاه سوار ، بنده سوار ، و اين هرگز روا نباشد . » [7] - و اين رفتار ، كه بارها با آب و تاب از سوي ِ شمس بازگو مي‌گردد ، بر شدّت ِ اختلاف ِ توجّه ِ پدر نسبت به دو فرزندش مي‌افزايد .
14. اندكي بعد ، شمس ِ تبريز عاشق ِ دخترك – كيميا – مي‌شود . شايد هم مولانا براي ِ پابند ساختن ِ وي ، چنين پيشنهادي مي‌كند .
15. دختر در اسرع ِ وقت به عقد ِ پير درمي‌آيد .
در اين ميانه ، جايي براي ِ توجّه به علايق ِ علاء‌الدّين ِ بيچاره باقي نمي‌ماند . كيميا كه دختركي ، و عورتكي ، بيش نبوده و نمي‌توانسته علايق و سلايقي داشته باشد !
...
الباقي ِ ماجرا را هم كه پيش‌تر بازگو كرديم .
اكنون پرسشي چند جاي ِ طرح دارد ؛ و البتّه بايد يادآور شوم كه اغلب ِ اين پرسش‌ها ، در آن دوران ِ خاص جايي از طرح نداشته ، و اگر امروزه درخور ِ طرح مي‌نمايد بيش‌تر بنا به ادّعاهاي ِ عميق ِ انساني‌اي است كه آن شاعر – عارف ِ بزرگ و پير و پيشواي ِ وي از آن دم مي‌زده‌اند .
□ ايشان – مولانا – چگونه عارف ِ بزرگي بوده كه ميان ِ دو فرزند ِ خود فرق مي‌گذاشته ؟ بايد توجّه داشت كه علاء‌الدّين را تذكره‌نويس و مقامات‌پرداز ِ مقدّم ، فريدون ِ سپهسالار ، به « فضل و دانش » ستوده است .[8] ( امّا در مناقب العارفين ، همه جا با نظر ِ انكار از وي سخن رفته . ) و اين فرق گذاشتن را چنان پابرجا و استوار ساخته كه پس از سال‌ها ، نواده‌ي ِ وی ، از سوي ِ بهاء ِ ولد ، چَلَبي امير ِ عارف ، فرزند ِ علاء‌الدّين را فاقد ِ نسبت به خاندان مي‌شمرد .[9]
□ چگونه مي‌شود عارفي كه مدّعي ِ كشف ِ رازهاي ِ الهي ، و علي‌الخصوص اطّلاع بر ضماير است ، از درون ِ فرزند و فرزندخوانده‌اش آگهي نداشته بوده باشد ؟!
□ چگونه عارفي بزرگ مي‌پسنديده كه دختركي به عقد ِ ازدواج ِ مردي 60 ساله درآيد ؟
□ چگونه اين عارف ِ بزرگ متوجّه ِ ناسازگاري‌هاي ِ دخترك و پيرمرد نبوده ؟
□ و باز ، چگونه اين پير ِ بي‌مانند ، حضرت ِ شمس‌الحق‌و‌الدّين ، به خود اجازه داده كه دختركي را كه به جاي ِ نتيجه‌اش بوده ، به عقد ِ خود دربياورد ؟!
□ چرا اين پير و پيشواي ِ سترگ نمي‌توانسته بفهمد كه ميان ِ دخترك و آن پسر ، علايقي هست ؟ و اگر – چنان كه پيش‌تر گفتيم – از اين علاقه و رابطه خبر داشته ، چگونه تضييع ِ حقّ ِ ايشان را بر خود هموار نموده است ؟
...
بي آن‌كه داوري ِ اخلاقي كرده باشم ، بوي ِ جنايت به مشامم مي‌رسد .
در مقالات ِ شمس ، پاره سخناني هست كه نشان مي‌دهد شمس حتّي كيميا را كتك هم مي‌زده است .[10] امّا وارد ِ اين مقوله نمي‌شوم و تنها به روايتي كه افلاكي در خصوص ِ علّت ِ مرگ ِ كيميا آورده ، بسنده مي‌كنم .
اين‌جا در مناقب نكته‌ي ِ جالبي هست كه گُمان مي‌كنم افلاكي در آن عمدي داشته است ، و آن اين است كه پيش از نقل ِ روايت ِ مربوط به مرگ ِ كيميا ، روايتي از شمس ( به نقل ِ بهاء ِ ولد ) آورده كه در آن شمس نظر ِ خود را نسبت به زنان بيان نموده است . از آنجا كه در ادامه‌ي ِ بحث ، به اين روايت اشاره‌اي خواهم داشت ، نخست آن و سپس روايت ِ مرگ ِ كيميا را عيناً به همان صورتي كه در اين كتاب آمده ، نقل مي‌كنم :
( 4 / 42 ) همچنان از حضرت ِ سلطان ولد منقول است كه روزي حضرت ِ مولانا شمس‌الدّين صفت ِ زنان ِ نيك و عفّت ِ ايشان مي‌كرد ؛ فرمود كه با اين همه حال اگر زني را بالاي ِ عرش جا دهند و او را از ناگاه نظري به دنيا افتد و در روي ِ زمين قضيبي را برخاسته بيند ، ديوانه‌وار خود را پرتاو كند و بر سر ِ قضيب افتد ؛ از آنكه در مذهب ِ ايشان بالاتر از آن چيزي نيست . بعد از آن فرمود كه شيخ علي حريري كه در دمشق مي‌بود ، مردي بود صاحب قدم و روشن دل ؛ هر كه را در سماع نظر كردي ، در حال ارادت آوردي ؛ و خرقه‌اي كه شيخ مي‌پوشيد همچنان شاخ شاخ بود و در وقت ِ سماع تمامت ِ اعضاش پيدا بود . مگر پسر ِ خليفه را هوس ِ سماع ِ او شد ، از بس كه صفت ِ حال ِ او مي‌شنيد ؛ چون از در ِ مقام درآمد تا اهل ِ سماع را تفرّج كند ، شيخ را بر وي نظر افتاد ، في‌الحال مريد شد و جامه پوشيد . خبر ِ ارادت ِ او به مصر به خليفه رسيد ، به‌غايت رنجيد و آهنگ ِ قتل ِ او كرد ؛ چون خليفه روي ِ شيخ را بديد به اخلاص ِ تمام بدو روي آورد . خاتون ِ خليفه را هم ارادت ِ آن شد كه او را ببيند . شيخ را به خانه دعوت كردند . خاتون پيش آمد و در قدم ِ شيخ سر نهاده ، مي‌خواست كه دست‌بوس ِ شيخ كند ، شيخ ذكر ِ خود را پرتاب كرده به دستش داد كه مزار ِ تو آن نيست ، اين است ! و به سماع شروع كرد . خليفه را از آن حال ، اعتقادش يكي در هزار شد .
( 4 / 43 ) همچنان منقول است كه منكوحه‌ي ِ مولانا شمس‌الدّين ، كيميا خاتون ، زني بود جميله و عفيفه ؛ مگر روزي بي اجازت ِ او ، زنان او را مصحوب ِ جدّه‌ي ِ سلطان ولد ، به رسم ِ تفرّج به باغش بردند . از ناگاه مولانا شمس‌الدّين به خانه آمده ، مذكوره را طلب داشت ؛ گفتند كه جدّه‌ي ِ سلطان ولد با خواتين ، او را به تفرّج بردند ؛ عظيم تَوليد و به‌غايت رنجش نمود . چون كيميا خاتون به خانه آمد ، في‌الحال درد ِ گردن گرفته ، همچون چوب ِ خشك بي‌حركت شد ؛ فرياد كنان بعد از سه روز نقل كرد . همچنان چون هفتم ِ او بگذشت باز به سوي ِ دمشق روانه شد در ماه ِ شعبان ، سنه‌ي ِ اَرْبَع و اَرْبَعين و ستّمائه . ( صص 642 – 640 )
□
با تأمّلي در آنچه گذشت ، مي‌توان به اين برداشت رسيد كه دخترك در اين هم‌زيستي ِ كوتاه مدّت با شمس ، دق مرگ شده . اگر چه ، زن ِ بيچاره‌ي ِ دنياي ِ قديم به امثال ِ اين‌گونه ناگواري‌ها عادت داشته ، امّا ناگواري ِ زيستن ِ دختري جوان در كنار ِ پيرمردي خشن و تلخ و بدگُمان و متفرعن ، چيزي نبوده كه قابل ِ تحمّل باشد . سعدي بيهوده نگفته است كه : « زن ِ جوان را اگر تيري در پهلو نشيند بِهْ كه پيري ! »[11] آن هم پيري كه هرگز تجربه‌ي ِ همدمي با زن نداشته ، و در نظرش زن احتمالاً چيزي بيش از آنچه در روايت ِ بالا ديديم ، نبوده است .
اين‌جا مجال ِ آن نيست كه شمّه‌اي از نظرات ِ مولانا و شمس در باره‌ي ِ زن ، ارائه شود .
يادداشت ِ خود را با اين عبارات به پايان مي‌برم كه : در ماجراي ِ « شمس – كيميا - علاء‌الدّين » ، به همان اندازه به دو جوان بها داده شده ، كه در نخستين داستان ِ مثنوي ، به كنيزك و معشوق ِ او ، زرگر ِ سمرقندي ، بها داده مي‌شود . آن‌گونه كه در اين داستان ِ بي‌اندازه زشت و بي‌شرمانه و ضدّ ِ انساني مي‌بينيم ، در دنياي ِ مولانا ، آنجا كه پاي ِ اقتدار ِ بزرگان در ميان مي‌آيد ، جوانان جز قرباني و ابزار نيستند . همچنان كه در آن داستان به كنيزك نگريسته نمي‌شود مگر به عنوان ِ ابزار ِ كاميابي ِ پادشاه ، و در اين راه ، معشوق ِ وي ، جوان ِ زرگر ِ سمرقندي ، به حكم ِ « طبيب ِ الهي » قرباني مي‌گردد ؛ در اين ماجرا نيز ، كيميا خاتون جز ابزاري براي ِ چشانيدن ِ لذّت ِ وصال ِ زن ، به سلطان ِ صورت و معني ، حضرت ِ شمس‌الحق‌و‌الدّين ، و احياناً دلبسته ساختن ِ وي به اقامت ِ در قونيه نيست . علاء‌الدّين ِ بيچاره نيز سرنوشتي بهتر از زرگر ِ سمرقندي ندارد : محروم شدن از محبّت ِ پدري و مورد ِ خشم و كين ِ پيروان ِ حضرت ِ پدر واقع شدن ، و سرانجام به‌گونه‌اي مشكوك جوانمرگ شدن ، تمامي ِ حصّه‌ي ِ جوان ِ نامراد ، از دنياي ِ سرد و مدّعي ِ عرفان ِ مولاناي ِ روم و شمس ِ تبريز است .


بيست و نهم آبان‌ماه 1384

□□
مشخّصات ِ منابع و مراجع :
پلّه پلّه تا ملاقات خدا ؛ در باره‌ي زندگي ، انديشه و سلوك مولانا جلال‌الدّين رومي . نوشته‌ي ِ دكتر عبدالحسين زرّين‌كوب . انتشارات ِ علمي . چاپ ِ دوّم ، 1371.
رساله‌ي ِ فريدون ِ سپهسالار ( زندگي‌نامه‌ي ِ مولانا جلال‌الدّين مولوي ) . تأليف ِ فريدون بن احمد سپهسالار . با مقدّمه‌ي ِ سعيد نفيسي . نشر ِ اقبال . چاپ ِ دوّم ، بي‌تاريخ .
مناقب‌العارفين . تأليف ِ شمس‌الدّين احمد افلاكي . با تصحيحات و حواشي و تعليقات به كوشش ِ تحسين يازيجي . ( افست ) دنياي ِ كتاب . چاپ ِ دوّم ، 1362.
نفحات‌الانس من حضرات‌القدس . تأليف ِ نورالدّين عبدالرّحمان جامي . مقدّمه ، تصحيح و تعليقات دكتر محمود عابدي . انتشارات ِ اطّلاعات . چاپ ِ اوّل ، 1370.

****
[1] پله پله تا ملاقات ِ خدا ، دكتر عبدالحسين زرين‌كوب ، ص 100 .
[2] افلاكي در اين باره دو روايت نقل كرده . در روايت ِ نخست ( كه در ادامه‌ي ِ بحث نقل خواهم نمود ) هيچ اشاره‌اي به شركت ِ علاء‌الدّين در قتل ِ شمس نيست ؛ بلكه اصلاً سخني از قتل در ميان نيست ؛ بلكه از مرگ ِ كيميا مي‌گويد و بلافاصله مي‌افزايد : « همچنان چون هفتم او بگذشت باز به‌سوي دمشق روانه شد ... » ( ص 642 ) . امّا چند صفحه بعد ، روايت ِ كاملاً متفاوتي نقل شده ( كه چند سطر بعد به نقل ِ آن پرداخته‌ام ) . جاي ِ ديگر نيز به صراحت و روشني ِ تمام ، از دخالتش در قتل ِ شمس ، و طرد ِ او از جانب ِ مولانا ، و به جنازه‌ي ِ او حاضر نشدن ِ مولانا ، سخن رفته است ( صص 6 – 765 ) . همچنين در فصل ِ دهم كه به « ذكر اسامي اولاد و اخلاف مولانا » پرداخته ، به شركت ِ علاء‌الدّين در قتل ِ شمس تصريح نموده . ( رك : ص 994 )
[3] از جمله ، بنگريد به : مناقب ، ص 803 ، حكايت ِ شماره‌ي ِ 7 / 18 .
[4] پله پله ، ص 137 .
[5] همان ، ص 147 .
[6] افلاكي از قول ِ بهاء ِ ولد نقل كرده كه مولانا فرموده است : « بهاء‌الدّين ، فرزند ِ دلبند ِ راستين آن است كه بنده و مريد باشد نه شيخ‌زاده . » ( مناقب ، ص 901 )
[7] رك : مناقب ، ص 696.
[8] رك : رساله‌ي ِ فريدون ِ سپهسالار ، ص 133.
[9] در مناقب آمده است كه علاء‌الدّين ِ قيرشهري ، فرزند ِ علاء‌الدّين محمّد ، با چلبي عارف مناظره مي‌كند كه « من نيز هم از نسل ِ خداوندگارم . » و چلبي عارف مي‌گويد : « تو ازين خاندان حكم ِ عضو ِ مرده داري و شاخ ِ ترا از آن درخت ِ بخت بريده‌اند و تبرّا كرده . » ( صص 13 – 912 )
[10] جستن و نقل و بررسي ِ كلّيّه‌ي ِ موارد ِ مقالات ِ شمس كه با موضوع ِ كيميا مربوط است ، خود مي‌تواند موضوع ِ مقاله‌اي جداگانه باشد .
[11] گلستان ، باب ِ ششم : در ضعف و پيري .